Από πολύ νωρίς στην ζωή τους τα παιδιά αναπτύσσουν διάφορους φόβους. Ποιοι είναι κάποιοι από αυτούς, που οφείλονται, και τι πρέπει να κάνουμε ως γονείς για να μπορέσουμε να τα βοηθήσουμε να τους ξεπεράσουν;
Ανάλογα με την ηλικία τους όλα τα παιδιά μπορεί να αναπτύξουν διάφορους φόβους, οι περισσότεροι εκ των οποίων είναι φυσιολογικοί και συνήθως μικρής διάρκειας. Οι φόβοι αποτελούν ένα είδος ‘κρίσης’ που το παιδί πρέπει να ξεπεράσει ώστε να ωριμάσει. Γενικότερα, ο φόβος είναι κομμάτι της ζωής και αποτελεί μέρος της φυσιολογικής ανάπτυξης των παιδιών. Μερικές φορές άλλωστε, όταν ο φόβος δεν ξεπερνάει κάποια όρια, είναι ‘καλός’ γιατί μας δίνει το μήνυμα ότι πρέπει να προστατεύσουμε τον εαυτό μας από κάποιον πιθανό κίνδυνο.
Που οφείλεται η εμφάνιση των φόβων;
Η εμφάνιση των φόβων οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι τα παιδιά δεν μπορούν να κάνουν την διάκριση μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας με αποτέλεσμα η φαντασία τους να ‘οργιάζει’ και να δημιουργεί διάφορες τρομακτικές εικόνες. Παράλληλα, τα παιδιά των μικρότερων ηλικιών, δεν έχουν τις γνώσεις και τις εμπειρίες που απαιτούνται ώστε να μπορούν να συνειδητοποιήσουν τις σωστές σχέσεις αιτίας και αποτελέσματος, με συνέπεια να βγάζουν λανθασμένα συμπεράσματα όσον αφορά την λειτουργία των πραγμάτων στον κόσμο. Έχει παρατηρηθεί επίσης πώς κάποιοι φόβοι παρουσιάζονται ταυτόχρονα με κάποια αλλαγή στην ζωή του παιδιού (π.χ. νέο μωρό στην οικογένεια, διαζύγιο γονέων κλπ.).
Παραδείγματα φόβων:
Τον πρώτο χρόνο της ζωής τους τα παιδιά αντιδρούν με φόβο στο άκουσμα κάποιων δυνατών ήχων, ή στην επαφή τους με ξένα και μη οικεία πρόσωπα. Μεταξύ του 6-8 μήνα έως και τους 18-24 μήνες κάνει την εμφάνισή του το άγχος του αποχωρισμού (όπου τα παιδιά βιώνουν ένα έντονο αίσθημα δυστυχίας όταν η μητέρα τους φεύγει από τον χώρο στον οποίο βρίσκονται). Μετά τον πρώτο χρόνο παρουσιάζονται και άλλοι φόβοι όπως φόβοι για κάποια ζώα, για το νερό, για τον γιατρό, για το σκοτάδι, για τους κεραυνούς και τις αστραπές. Από τα 3 χρ. και μετά τα παιδιά μπορεί να αρχίσουν να φοβούνται τα ‘τέρατα που κρύβονται κάτω από το κρεβάτι τους’, ή ‘τους κλέφτες και τους διαρρήκτες που μπορεί να μπουν μέσα στο σπίτι τους’.
Γύρω στα 6-7χρ. τα παιδιά αρχίζουν πλέον να ξεχωρίζουν την πραγματικότητα από την φαντασία και να κατανοούν τις αιτιακές σχέσεις μεταξύ των πραγμάτων. Αυτή η εξέλιξη στην γνωστική τους ανάπτυξη τα προστατεύει συνήθως από τους πιο ‘εξωπραγματικούς’ φόβους των προηγούμενων ηλικιών. Σε αυτή τη φάση αναπτύσσουν περισσότερο φόβους που αφορούν κυρίως στην καθημερινότητά τους (π.χ. μην πέσουν και χτυπήσουν, ή το ενδεχόμενο να χαθούν και να μην μπορούν να βρουν τους αγαπημένους τους). Οι φόβοι αρχίζουν να μειώνονται σταδιακά μετά την ηλικία των 8-9 χρόνων.
Ποιος πρέπει να είναι ο στόχος μας
Ο στόχος ο δικός μας δεν είναι να προστατέψουμε τα παιδιά από τους φόβους τους, αλλά να τα βοηθήσουμε να αναπτύξουν στρατηγικές ώστε να μπορέσουν να τους ξεπεράσουν. Τα παιδιά χρειάζονται την συμπαράσταση και την καθοδήγησή μας ώστε να πιστέψουν στον εαυτό τους και στην ικανότητά τους ότι μπορούν να υπερνικήσουν τους φόβους τους. Εμείς πρώτοι πρέπει να είμαστε εκείνοι που θα τους δείξουμε ότι πιστεύουμε σε εκείνα, στο ότι μπορούν ήρεμα και δημιουργικά να αντιμετωπίσουν τους φόβους τους.
Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε τα παιδιά
Για να μπορέσουμε να βοηθήσουμε τα παιδιά να αντιμετωπίσουν τους φόβους τους θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας κάποιες βασικές αρχές:
- Σεβασμός πάνω απ΄ όλα
Όταν ένα παιδί μας εκφράζει τους φόβους του θα πρέπει να σεβαστούμε τα συναισθήματά του, να του δείξουμε ότι λαμβάνουμε σοβαρά υπόψη αυτά που μας λέει και ότι αποδεχόμαστε το ‘δικαίωμά’ του να φοβάται. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να υποτιμήσουμε, να αγνοήσουμε, ή να επιπλήξουμε ένα παιδί που φοβάται γιατί έτσι το μόνο που θα καταφέρουμε θα είναι να ενισχύσουμε το αίσθημα του φόβου και της ανημπόριας που ήδη νιώθει.
Αυτό που έχει ανάγκη να ακούσει από εμάς ένα παιδί που είναι φοβισμένο είναι όχι ότι δεν έχει λόγο να φοβάται, ή ότι είναι πια ‘μεγάλο παιδί για τέτοια’, αλλά ότι εμείς ενδιαφερόμαστε να ακούσουμε τι είναι ακριβώς αυτό που φοβάται, ότι θα είμαστε πάντα δίπλα του για να του προσφέρουμε ασφάλεια, και πως είμαστε διατεθειμένοι να ψάξουμε μαζί του να βρούμε τις κατάλληλες λύσεις για να μπορέσει εκείνο να ξεπεράσει τους φόβους του. Το παιδί πρέπει να αισθανθεί ότι το καταλαβαίνουμε και ότι αναγνωρίζουμε τον φόβο του ως υπαρκτό. Σε περίπτωση που το κάνουμε να αισθανθεί ντροπή για αυτό που νιώθει είναι πολύ πιθανό να καταπιέσει το συναίσθημά του για να αποφύγει την πιθανή απόρριψής μας, με αποτέλεσμα ο φόβος αυτός να ισχυροποιηθεί και η αυτοπεποίθησή του να κλονιστεί.
- Όχι υπερβολικές αντιδράσεις
Μπροστά στους φόβους των παιδιών μην αντιδράτε με υπερβολή. Μην δείξετε ότι εντυπωσιάζεστε ή ότι τρομάζετε από αυτούς, γιατί κάτι τέτοιο θα ενίσχυε τους φόβους τους. Ήρεμα και με ψυχραιμία καθησυχάστε τα, επαναλαμβάνοντας συχνά ότι όλα είναι καλά και ότι τίποτα κακό δεν πρόκειται να τους συμβεί, παρά τον φόβο που αναγνωρίζετε ότι εκείνα νιώθουν.
Μην ξεχνάτε ότι ακόμα και όταν οι φόβοι των παιδιών είναι αληθινοί η δική μας αντίδραση μπορεί να τα ωθήσει να τους χρησιμοποιήσουν και για άλλους σκοπούς, π.χ. για να τραβήξουν την προσοχή μας, ή για να περάσει το δικό τους. Έτσι καταλήγουν πολλές φορές να ελέγχουν και να εξουσιάζουν ολόκληρη την οικογένεια μέσα από αυτούς τους φόβους. Εάν διαπιστώσετε κάτι τέτοιο, έχετε ένα λόγο παραπάνω για να διατηρήσετε την ψυχραιμία σας και να μην αντιδράσετε με υπερβολή και ανησυχία μπροστά στους φόβους αυτούς.
- Έκφραση συναισθημάτων και χρήση της φαντασίας
Έχετε υπόψη σας ότι τα μικρά παιδιά δεν έχουν την ικανότητα να λεκτικοποιήσουν τα συναισθήματά τους και έτσι συχνά χρησιμοποιούν το σώμα και την συμπεριφορά τους για να εκδηλώσουν τους φόβους τους (π.χ. μπορεί να δείχνουν αναστατωμένα ή να αντιδρούν με εσωστρέφεια κλπ). Γι’ αυτό τον λόγο θα πρέπει να βοηθήσετε τα παιδιά να εκφράσουν τα συναισθήματά τους έτσι ώστε να μπορέσουν να τα κατανοήσουν. Στη συνέχεια ρωτήστε τα τι θα τα βοηθούσε να νιώσουν πιο ασφαλή και προτρέψτε τα να προτείνουν εκείνα λύσεις, ακόμα και αν αυτές ακούγονται μη ρεαλιστικές και μη πραγματοποιήσιμες. Παροτρύνετέ τα να χρησιμοποιήσουν την φαντασία τους για να επινοήσουν ιδέες, και καθοδηγήστε τα προς την σωστή κατεύθυνση, βοηθώντας τα να καταλάβουν ότι ο φόβος περνάει, ότι υπάρχει λύση στο πρόβλημά τους, και ότι εκείνα μπορούν να πάρουν τον έλεγχο της κατάστασης στα χέρια τους. Δημιουργήστε μαζί τους ένα σχέδιο αντιμετώπισης.
- Eπιτυχίες του παρελθόντος και οι γονείς ως πρότυπα
Θυμίστε στα παιδιά καταστάσεις που τους προκαλούσαν φόβο στο παρελθόν και που κατάφεραν να ξεπεράσουν, και εξηγήστε τους ότι οι φόβοι εμφανίζονται συχνά και δείχνουν ότι εκείνα μεγαλώνουν. Υπενθυμίστε τους ότι όλα τα παιδιά φοβούνται κάποια πράγματα κατά καιρούς, και πείτε τους ότι αυτό είναι φυσιολογικό.
Μιλήστε τους για τους φόβους που είχατε εσείς ως παιδιά, ή ακόμα και σήμερα, και συζητήστε μαζί τους τους τρόπους που χρησιμοποιήσατε για να τους αντιμετωπίσετε. Δώστε τους εσείς πρώτοι το σωστό παράδειγμα.
- Σταδιακή έκθεση και επιβράβευση
Όταν το παιδί φοβάται κάτι (π.χ. ένα ζώο ή έντομο) μην το πιέσετε να πλησιάσει το αντικείμενο του φόβου του θεωρώντας πως έτσι το βοηθάτε να αντιληφθεί πως είναι ακίνδυνο, ακόμα και αν είναι. Αρχικά παραχωρήστε του το δικαίωμα να μείνει μακριά και φροντίστε η έκθεσή του σε αυτό να είναι σταδιακή, αφήνοντάς το να προχωρήσει με τους δικούς του ρυθμούς. Μπορείτε να διαβάσετε μαζί του ένα σχετικό βιβλίο για να εξοικειωθεί το παιδί πρώτα με τις εικόνες του αντικειμένου που φοβάται και να μάθει περισσότερες λεπτομέρειες για αυτό, γνώσεις που ίσως ελαττώσουν τους φόβους του. Μην ξεχνάτε να το επιβραβεύετε κάθε φορά που καταφέρνει έστω και ένα μικρό βήμα προς την σωστή κατεύθυνση. Όπως και πολλά άλλα επιτεύγματα, έτσι και η αντιμετώπιση του φόβου από το ίδιο το παιδί ενισχύει την εμπιστοσύνη που έχει στον εαυτό του και τονώνει την αυτοπεποίθησή του.
- Πρόληψη και φόβοι
Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να δημιουργούμε εμείς οι ίδιοι φόβους στα παιδιά χρησιμοποιώντας απειλές για να τα συνετίσουμε ή λέγοντας κάτι θεωρώντας πως έτσι κάνουμε χιούμορ (π.χ. ‘θα σε τιμωρήσει ο Θεούλης, θα έρθει να σε πάρει ο μπαμπούλας ή ο παλιατζής αν ….’ ). Τέτοιου τύπου σχόλια είναι σίγουρο πως θα προκαλέσουν αναίτια φόβους που θα είναι πολύ δύσκολο να ξεπεραστούν στην συνέχεια. Ακόμα και στην περίπτωση των φόβων λοιπόν η ‘πρόληψη’ είναι η καλύτερη αντιμετώπιση.
