Αποφασίσατε να χωρίσετε. Πως θα το πείτε στα παιδιά, και τι αντιδράσεις να περιμένετε από εκείνα; Ποιοι παράγοντες παίζουν ρόλο στην προσαρμογή τους;
Όπως πιθανώς γνωρίζετε, η περίοδος μετά από ένα διαζύγιο είναι μια περίοδος πένθους για όλους. Το ζευγάρι αλλά και τα παιδιά βιώνουν την απώλεια της σχέσης και της οικογένειάς τους, τουλάχιστον με την μορφή που είχε αυτή μέχρι τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Μπροστά σε μια τέτοια απόφαση είναι αναμενόμενο και αναπόφευκτο πως τα παιδιά θα παρουσιάσουν ποικίλες αντιδράσεις και συμπεριφορές, ανάλογες των συναισθημάτων που τους προκαλεί ο χωρισμός των γονιών τους. Υπάρχουν όμως και κάποιοι παράγοντες που φαίνεται να επηρεάζουν την ένταση ή την διάρκεια των συμπτωμάτων - αντιδράσεων που θα εμφανίσουν τα παιδιά την περίοδο αυτή.
Η πρώτη ανακοίνωση : Τι να πείτε στα παιδιά σας
Από την στιγμή που θα αποφασίσετε ότι ο χωρισμός είναι η μόνη λύση στα προβλήματα που αντιμετωπίζετε, θα πρέπει σύντομα να ενημερώσετε και τα παιδιά. Καλό θα ήταν να καθίσετε όλοι μαζί, και οι δύο γονείς μαζί με όλα τα παιδιά της οικογένειας (εφόσον υπάρχουν περισσότερα του ενός) και με ήρεμο αλλά ειλικρινή τρόπο να τα ενημερώσετε για την απόφασή σας και για όλα όσα πρόκειται να συμβούν. Προσπαθήστε η ατμόσφαιρα να είναι όσο φιλική και πολιτισμένη γίνεται, και εξηγήστε τους τους λόγους που σας οδήγησαν στον χωρισμό, χωρίς να μπείτε όμως σε πολλές λεπτομέρειες ή αλληλοκατηγορίες. Είναι σημαντικό να έχετε καταλήξει από πριν για το τι θα πείτε, έτσι ώστε τα παιδιά να ενημερωθούν όσο καλύτερα γίνεται για τις αλλαγές που πρόκειται να επέλθουν, και να νιώσουν μια κάποια σιγουριά μέσα στην όλη αβεβαιότητα που μια τέτοια είδηση προκαλεί.
Όπως θα δούμε και στην συνέχεια, επειδή τα παιδιά (ιδιαίτερα των μικρότερων ηλικιών) έχουν την τάση να αποδίδουν καταστάσεις και γεγονότα
σε δικές τους πράξεις και συμπεριφορές, είναι εξαιρετικά σημαντικό να τους διευκρινίσετε πως σε καμία περίπτωση δεν φταίνε εκείνα για την απόφασή σας, όπως και ότι δεν μπορούν να κάνουν τίποτα για να την αλλάξουν.
Ένας συχνός φόβος των παιδιών που βιώνουν ένα διαζύγιο είναι αυτός της εγκατάλειψης. Φοβούνται ότι όπως πάψατε να αγαπάτε ο ένας τον άλλον, έτσι είναι πιθανόν να πάψετε να αγαπάτε και εκείνα, και πως ίσως τα εγκαταλείψετε και αυτά. Είναι λοιπόν απαραίτητο να διαβεβαιώσετε τα παιδιά σας (ειδικότερα όταν αυτά είναι μικρής ηλικίας) πως, ανεξάρτητα από αυτό που συνέβει μεταξύ των δυο σας, εσείς θα συνεχίσετε να τα αγαπάτε και να τα φροντίζετε όπως και πριν, και πως δεν υπάρχει καμία μα καμία περίπτωση να τα αφήσετε ποτέ μόνα τους.
Ενθαρρύνετε τα παιδιά να εκφράσουν τις απορίες τους, τις ανησυχίες τους και τα συναισθήματά τους, και μην φοβηθείτε να εκφράσετε την δική σας στεναχώρια για την όλη εξέλιξη αλλά και για την αναστάτωση που τους προκαλείτε. Προσπαθήστε όμως να διατηρήσετε την αισιοδοξία σας, λέγοντάς τους πως όσο δύσκολα και αν φαντάζουν τα πράγματα την συγκεκριμένη χρονική στιγμή, έχετε πίστη στις δυνάμεις σας και στην ικανότητά σας να τα καταφέρετε με το πέρασμα του χρόνου.
Έχετε υπόψη σας πως μόνο μια συζήτηση δεν είναι αρκετή και πως θα χρειαστεί κατά διαστήματα να επαναλαμβάνετε τις συζητήσεις με τα παιδιά
σας και να είστε πρόθυμοι να απαντήσετε σε όποια ερωτήματα τους γεννηθούν στην πορεία. Ακόμα όμως και αν τα ίδια τα παιδιά δεν ξεκινούν την κουβέντα, εσείς θα πρέπει να είστε πάντα έτοιμοι να κάνετε την αρχή, χωρίς όμως να τα πιέζετε να συζητήσουν αν τα ίδια δεν το επιθυμούν.
Συναισθήματα και αντιδράσεις των παιδιών
Πολύ συχνά μετά από ένα διαζύγιο τα παιδιά βιώνουν συναισθήματα παρόμοια με αυτά που νιώθει κανείς μετά από ένα θάνατο. Έτσι, αρχικά μπορεί να έχουν μια άρνηση να αποδεχθούν το γεγονός του διαζυγίου, διατηρώντας κάποιες φορές μια στάση αδιαφορίας ως προς αυτό. Είναι όμως αναπόφευκτο πως κάποια στιγμή θα νιώσουν έντονη θλίψη και βαθιά οδύνη για όλα αυτά που πρόκειται να χάσουν και για όλες τις εμπειρίες που δεν πρόκειται ποτέ να ζήσουν σαν οικογένεια.
Πέρα όμως από τον πόνο που νιώθουν, τα παιδιά πολλές φορές θυμώνουν με τους γονείς τους για την κατάσταση που τους αναγκάζουν να αντιμετωπίσουν χωρίς την θέλησή τους, νιώθοντας αδικημένα και προδομένα. Ο θυμός αυτός παίρνει συχνά την μορφή της επιθετικότητας και της ανυπακοής, όπου τα παιδιά δοκιμάζουν τα όρια και τις ανοχές των γονιών τους, αλλά εμμέσως και την αγάπη τους. Άλλοτε, η οργή τους αυτή μπορεί να μετατεθεί προς άλλα πρόσωπα του περιβάλλοντός τους (π.χ. φίλους, συγγενείς, αδέρφια, δασκάλους κλπ). Αυτό δεν είναι απαραίτητα ‘κακό’, δεδομένου ότι η εξωτερίκευση του θυμού, σε αντίθεση με την εσωτερίκευσή του, μπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά και να προσφέρει μια κάποια ισορροπία στο παιδί, επιτρέποντάς του να εκφράσει με αυτόν τον τρόπο την αναστάτωση την οποία βιώνει. Στην αντίθετη περίπτωση τα παιδιά μπορεί να κλειστούν στον εαυτό τους και να απομονωθούν (κυρίως συναισθηματικά) από τους γύρω τους. Και στις δυο περιπτώσεις τα παιδιά μπορεί να αντιμετωπίσουν δυσκολίες στις σχέσεις τους με τους άλλους (στο σπίτι ή στο σχολείο), και να παρουσιάσουν πτώση στις σχολικές τους επιδόσεις.
Στις μικρές ηλικίες τα παιδιά δεν έχουν αναπτύξει ακόμα την ικανότητά τους να αναλύουν και να επεξεργάζονται σωστά όλες τις πληροφορίες που δέχονται από το περιβάλλον τους, και δυστυχώς η ενημέρωσή τους από τους γονείς τους για τόσο ‘δύσκολα’ θέματα όπως είναι ένα διαζύγιο είναι συνήθως ελλειπής. Έτσι, αυτή η πραγματικότητα οδηγεί πολύ συχνά τα παιδιά να βιώσουν συναισθήματα ενοχής, αποδίδοντας στον εαυτό τους και σε δικές τους ‘κακές’ πράξεις την απόφαση των γονιών τους να χωρίσουν. Αντίστοιχα ένοχα μπορεί να νιώσουν όμως και στην περίπτωση που νιώσουν ανακούφιση μετά από την ανακοίνωση του διαζυγίου. Αυτό συμβαίνει όταν οι εντάσεις και οι συγκρούσεις μέσα στο σπίτι είναι τόσο έντονες ώστε τα παιδιά να έχουν φτάσει στο σημείο να ευχηθούν τον χωρισμό των γονιών τους. Τότε αισθάνονται μεγάλες ενοχές για την ανακούφιση που νιώθουν και την οποία θεωρούν πως δεν θα έπρεπε να νιώθουν.
Πέρα από τις ενοχές, τα παιδιά νιώθουν συχνά και ντροπή: ντρέπονται για τον εαυτό τους, επειδή είναι παιδιά ‘χωρισμένων’ γονέων, ή ντρέπονται για τους γονείς τους, που δεν κατάφεραν να ‘σώσουν’ τον γάμο τους.
Παράλληλα, όμως, όπως αναφέρθηκε και νωρίτερα, τα παιδιά παλεύουν και με συναισθήματα φόβου, άγχους, και ανασφάλειας καθώς αγωνιούν μήπως τα εγκαταλείψουν και εκείνα και βρεθούν ξαφνικά μόνα τους. Συχνά νιώθουν μοναξιά και συνηθίζουν να τρέφουν ελπίδες για την συμφιλίωση των γονιών τους, χρησιμοποιώντας πολλές φορές διάφορες μεθόδους και μέσα για να τους φέρουν πάλι κοντά.
Επιπροσθέτως, έχει παρατηρηθεί πως μετά από ένα διαζύγιο τα παιδιά μικρότερων ηλικιών παλινδρομούν σε συμπεριφορές παλαιότερων σταδίων (π.χ. ενώ μπορεί να είχαν εκπαιδευτεί στην χρήση της τουαλέτας, μπορεί να ξεκινήσουν να λερώνονται πάλι), εμφανίζουν δυσκολίες με τον ύπνο τους (π.χ. δυσκολεύονται να αποκοιμηθούν, βλέπουν εφιάλτες, ξυπνούν μέσα στη νύχτα κλπ.), ή δυσκολίες με το θέμα του φαγητού (π.χ. πολύ μεγάλη ή πολύ μικρή λήψη φαγητού).
Πολύ συχνά, επίσης, τα παιδιά προσκολλώνται σε κάποιο πρόσωπο (π.χ. μητέρα), με το οποίο αναπτύσσουν έντονη συναισθηματική εξάρτηση και δυσκολεύονται πολύ να το αποχωριστούν (άγχος αποχωρισμού). Αρκετά συχνά τα παιδιά ταλαντεύονται ανάμεσα στην αγάπη τους και για τους δυο γονείς και την αμφιβολία τους για το κατά πόσο οφείλουν να υπερασπιστούν τον ένα γονέα, ‘συμμαχώντας’ μαζί του εις βάρος του άλλου. Αυτή η αμφιταλάντευση μπορεί να προκαλέσει μεγάλη εσωτερική σύγκρουση σε ένα παιδί και να το φέρει σε πολύ δύσκολη θέση.
Κάτω από την επιρροή όλων αυτών των συναισθημάτων, κάποια παιδιά μπορεί να εμφανίσουν διάφορες σωματικές ενοχλήσεις, όπως π.χ. κοιλιακούς πόνους, πονοκεφάλους κλπ.
Γενικότερα, οι αλλαγές που φέρνει ένα διαζύγιο στην ζωή ενός παιδιού, και κατά συνέπεια στην ψυχολογική του κατάσταση, επηρεάζουν πολύ συχνά αρνητικά την αυτοεικόνα και την αυτοεκτίμησή του, δυσκολεύοντας ακόμα περισσότερο την ομαλή προσαρμογή και εξέλιξή του.
Παράγοντες που επηρεάζουν την προσαρμογή των παιδιών
Η μεταβατική φάση που ακολουθεί ένα διαζύγιο μπορεί να διαρκέσει από ένα έως δυο χρόνια (κάποιες φορές ίσως και περισσότερο), όμως η διάρκεια αυτή όπως και η ένταση των ‘συμπτωμάτων’- αντιδράσεων, και κατ’ επέκταση η προσαρμογή των παιδιών στις νέες συνθήκες εξαρτάται και επηρεάζεται από αρκετούς παράγοντες, όπως θα δούμε στη συνέχεια.
Είναι ίσως περιττό να πούμε πως η εμπειρία ενός διαζυγίου είναι αναπόφευκτα τραυματική για ένα παιδί. Ένας όμως από τους βασικότερους παράγοντες που καθορίζει το μέγεθος και την έκταση αυτού του ‘τραυματισμού’ είναι η παρουσία συγκρούσεων και αισθημάτων εχθρότητας πριν το διαζύγιο, αλλά και η συνέχιση αυτών και μετά την λήξη του γάμου.
Γενικότερα, όταν η ψυχολογική κατάσταση των γονιών δεν είναι καλή, επηρεάζεται και η ικανότητά τους να φροντίσουν όπως οφείλουν τα παιδιά τους, αδυνατώντας να τους δώσουν τον χρόνο, την προσοχή και την αγάπη που έχουν ανάγκη. Κάτω από τέτοιες συνθήκες είναι αναμενόμενο πως θα επιδεινωθεί και η ψυχολογική κατάσταση των ίδιων των παιδιών.
Το κομμάτι της επικοινωνίας αποτελεί έναν από τους παράγοντες που παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο, είτε πρόκειται για την επικοινωνία και την συνεργασία που έχουν οι δύο γονείς μεταξύ τους, είτε πρόκειται για την επικοινωνία και την επαφή που έχει το παιδί με το γονέα που δεν έχει την επιμέλεια. Όταν αυτά τα στοιχεία λείπουν από τις σχέσεις των μελών της οικογένειας, τότε και η προσαρμογή των παιδιών δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό.
Γενικότερα, το κατά πόσο ένα παιδί θα μπορέσει να προσαρμοστεί σχετικά ομαλά σε ένα διαζύγιο εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από την σχέση που θα καταφέρει να διατηρήσει και με τους δυο γονείς. Όταν αυτή είναι στενή και ουσιαστική τότε και το παιδί διευκολύνεται πολύ περισσότερο να αποδεχτεί τις αλλαγές στην ζωή του και να ευημερήσει.
Ένας άλλος παράγοντας που φαίνεται να επηρεάζει την αντίδραση ενός παιδιού είναι το φύλο του. Τα κορίτσια συνηθίζουν να εσωτερικεύουν τα συναισθήματά τους και να παρουσιάζουν περισσότερο ‘θέματα’ με τον εαυτό τους (π.χ. κλείσιμο στον εαυτό), σε αντίθεση με τα αγόρια που γίνονται συνήθως πιο επιθετικά και πειθαρχούν πιο δύσκολα, με συνέπεια να δημιουργούνται έτσι περισσότερα προβλήματα στις σχέσεις τους με τους άλλους. Κάποιες έρευνες έχουν δείξει πως γενικότερα τα αγόρια παρουσιάζουν εντονότερες και μεγαλύτερης διάρκειας δυσκολίες στην προσαρμογή τους σε σχέση με τα κορίτσια.
Η ηλικία, και κατ’ επέκταση η ωριμότητα του παιδιού, η προσωπικότητά του (εσωστρεφής ή εξωστρεφής), τα ήδη υπάρχοντα (προ διαζυγίου) προβλήματα που πιθανώς αντιμετώπιζε, αλλά και το δίκτυο υποστήριξης που διαθέτει ένα παιδί, παίζουν και αυτά τον δικό τους ρόλο στην ευκολία ή στην δυσκολία με την οποία θα μπορέσει να διαχειριστεί το διαζύγιο των γονιών του.
Τέλος, η οικονομική κατάσταση των γονέων, και κυρίως εκείνου που έχει την επιμέλεια των παιδιών, αποτελεί ακόμα έναν καθοριστικό παράγοντα όσον αφορά την ομαλή προσαρμογή των παιδιών στην νέα πραγματικότητα. Όταν συνήθως η μητέρα, πέρα από την συναισθηματική επιβάρυνση που αντιμετωπίζει, έχει να παλέψει και με απλά, πρακτικά θέματα επιβίωσης λόγω έλλειψης οικονομικών πόρων, τότε είναι αναπόφευκτο πως και η εξέλιξη των παιδιών δεν θα είναι η επιθυμητή.
